Yn ystod yr #WeirRemoval Week hon, roeddem yn meddwl y byddai’n ddefnyddiol rhannu pam mae Ymddiriedolaeth Afonydd Gorllewin Cymru yn gwneud cymaint o waith i gael gwared ar goredau o amgylch Gorllewin Cymru, y manteision y mae’n eu darparu, ac i ateb ein cwestiynau mwyaf cyffredin.
Yn gyntaf, beth yw cored?
Mae cored yn rhwystr ar draws lled cyfan afon sy’n newid nodweddion llif dŵr ac fel arfer yn arwain at newid yn uchder lefel yr afon i fyny’r afon. Mae yna lawer o gynlluniau cored, ond yn gyffredin mae dŵr yn llifo’n rhydd dros ben crib y gored cyn rhaeadru i lawr i lefel is.
Pam mae coredau’n cael eu hadeiladu mewn afonydd?
Adeiladwyd y rhan fwyaf o goredau yr ydym yn dod ar eu traws yng Ngorllewin Cymru i reoli llif y dŵr am y rhesymau a ganlyn:
- Dal a dargyfeirio dŵr i felinau ŷd, blawd a melinau eraill i bweru peiriannau. Mae llawer o’r melinau hyn wedi cau neu wedi diflannu’n gyfan gwbl ers amser maith ac nid yw eu coredau cysylltiedig bellach yn cyflawni’r swyddogaeth y cawsant eu hadeiladu ar eu cyfer yn wreiddiol.
- Am resymau esthetig. Adeiladodd llawer o dirfeddianwyr cyfoethog hanesyddol a’u penseiri, yn enwedig ar ddiwedd y 18fed ganrif, goredau i ffurfio llynnoedd trwy ddal dŵr yn ôl a lledu’r afon i fyny’r afon. Roedd llynnoedd yn cael eu hystyried yn addurniadau yn y dirwedd ac yn cael eu cysylltu’n gyffredin â plastai. Yn yr un modd, adeiladwyd coredau hefyd am eu hymddangosiad fel rhaeadrau artiffisial.
- Creu dyfnder cynyddol i ganiatáu mordwyo cychod.
- Wedi’i leoli i lawr yr afon o bontydd, i helpu i reoli erydiad.
Beth yw effeithiau coredau?
Y rheswm mwyaf adnabyddus dros gael gwared ar goredau yw oherwydd eu bod yn rhwystr i bysgod rhag mudo. Mae angen i rywogaethau fel eog yr Iwerydd, sewin, llysywen Ewropeaidd a llysywen bendoll y môr symud rhwng y môr a’n hafonydd i gwblhau eu cylchoedd bywyd. Pan fydd y symudiad hwn yn cael ei gyfyngu neu ei oedi, mae’n cael effeithiau mawr ar oroesiad y rhywogaethau hyn. Mae pysgod eraill sy’n cael eu dosbarthu fel rhai ‘anfudol’ hefyd yn elwa o allu symud i fyny ac i lawr afonydd – i ddod o hyd i fwyd, cysgod rhag ysglyfaethu, ac i ddianc rhag llygredd neu lifoedd isel neu uchel eithafol.
Cwestiwn a gawn yn gyson wrth drafod y mater hwn yw, “Ond roedd coredau yno pan oedd digon o bysgod o hyd?”. Mae hwn yn gwestiwn da. Rydym yn ymwybodol iawn wrth gwrs nad oes un ffactor unigol ar fai am ddirywiad bioamrywiaeth dŵr croyw, ac mae llawer o faterion eraill y mae angen mynd i’r afael â hwy hefyd. Mae’r materion eraill hyn yn arwain yn uniongyrchol at y rheswm pam mae’n rhaid inni fynd i’r afael â’r coredau hyn yn awr – ie, nid oedd y coredau hyn yn broblem yn nyddiau anterth y rhediadau pysgod niferus, ac yn ôl wedyn gallem fod yn eithaf hamddenol – pe gallai ‘pysgodyn ddod drosodd ‘ yna roedd popeth yn dda. Nawr gyda niferoedd llai o boblogaeth, nid yw hyn yn wir bellach ac mae angen i ni wneud pob ymdrech i gael pob pysgodyn i’w fannau silio, i gyflawni ein huchelgeisiau o sicrhau bod niferoedd yn dychwelyd i’w niferoedd.
Os oes gennych ddiddordeb mewn dysgu mwy, mae Ymddiriedolaeth Afonydd Westcountry yn crynhoi hyn yn wych yn eu herthygl, ‘Old weirs, new problems’ ac yn eu llun isod: https://wrt.org.uk/old-weirs-new-problems/
Ond nid yw’n ymwneud â’r pysgod yn unig! Mae coredau a rhwystrau eraill yn y nentydd yn cael nifer o effeithiau ar gynefin afon, sy’n effeithio ar bob rhywogaeth yn yr afon neu gerllaw iddi. Mae rhwystrau yn dal dŵr yn ôl (cronni) y tu ôl i’r strwythur. Mae’r dyfnder cynyddol hwn yn boddi llifoedd bas, cyflymach a dyfnderoedd gwahanol, ac yn ei dro yn creu amgylcheddau llonydd tebyg i lyn o ddyfnder unffurf. Yn y rhan newydd hon o’r afon sy’n llifo’n araf, nid yw gwaddod sy’n mynd i mewn i’r dŵr yn cael ei olchi drwy’r system nac yn cael ei sgwrio allan o raean ac yn lle hynny mae’n dod i orffwys ar wely’r afon, gan fygu graean a chyda hynny anifeiliaid di-asgwrn-cefn yr afon, llochesi i bysgod llai a hefyd wyau pysgod.
Beth yw’r atebion?
Yr ateb mwyaf buddiol ar gyfer afonydd bron bob amser yw cael gwared ar goredau, gan fod hyn yn cael gwared ar yr addasiad cynefin sy’n cael effaith ac yn galluogi afonydd sy’n llifo’n rhwydd. Dyma’r opsiwn mwyaf cost effeithiol yn aml hefyd.
Fodd bynnag, nid yw hyn bob amser yn bosibl oherwydd cyfyngiadau amrywiol ar y safle, megis presenoldeb pibellau cyfleustodau. Yn y lleoliadau hyn, rydym yn adeiladu llwybrau pysgod, sy’n strwythurau sydd wedi’u hadeiladu ar rwystr afon, o fewn, neu ochr yn ochr ag ef sy’n helpu pysgod i symud i fyny ac i lawr rhwystrau atal afonydd. Gallai hyn fod ar ffurf ramp craig neu rag-forglawdd, sy’n cynnwys ychwanegu creigiau a chlogfeini i lawr yr afon o gored sy’n newid uchder, llif dŵr a graddiant rhwystrau, gan alluogi pysgod i ddringo’r gored gyda llif dŵr gwell a gorffwysfeydd.
Fodd bynnag, weithiau mae angen ateb mwy cymhleth arnom. Yn yr achos hwn byddwn yn gwneud ysgol bysgod o goncrit a/neu fetel sy’n cynnwys pyllau grisiog lluosog sy’n mynd i fyny ochr y gored. Mae pysgod yn neidio o bwll i bwll a gallant hefyd ddefnyddio’r pyllau i orffwys ynddynt. Mae’r ddau uchod fel arfer yn addas ar gyfer rhai rhywogaethau pysgod yn unig, ac nid ydynt yn mynd i’r afael â’r problemau cynefin a achosir gan bresenoldeb cored.
Os na ellir addasu’r rhwystr oherwydd, er enghraifft, mae cyfleustodau’n rhedeg yn agos ato, yna gellir gwneud sianel osgoi. Mae hon yn sianel newydd, sy’n osgoi’r un bresennol sy’n cynnwys y rhwystr, ac yn ailymuno i lawr yr afon.
Ym mhob un o’r atebion uchod, mae’n rhaid i ni ystyried sawl ffactor wrth ddylunio cynlluniau, gan gynnwys treftadaeth, perygl llifogydd, perygl erydiad, asedau cyfagos, effeithiau ecolegol, barn rhanddeiliaid, cydsynio a llawer o rai eraill!
Os ydych yn dirfeddiannwr gyda chored neu rwystr arall a bod gennych ddiddordeb mewn gweithio gyda ni i wella afonydd, neu os hoffech wybod mwy, cysylltwch â info@westwalesriverstrust.org